Gazali'nin Fikirleri: EDEB HAKKINDA

O, hissin idrak ettiği, hayâlin tasavvur ettiği, vehmin ileri atılıp tahayyül ettiği, vicdanın ihtilâç ettiği tefkirin tasarladığı her vasıf (nitelik) den münezzeh ve müberradır. O'nu vasf ederken o, ayıp ve noksan sıfatlardan münezzehtir demedim, çünkü böyle bir söz edebe aykırı düşer. Zira böyle bir ifade, ülkenin kıralını vasf eden kimsenin: “ülkemizin kiralı, mühür kazıya, kan alıcı değildir!” sözüne benzer. Şurası da muhakkaktır ki, bir şeyin mevcut olmasını nefy etmek (yoktur demek) o şeyin var olmasının mümkün olduğunu vehm ettirir. Böyle bir vehim de -Vacib-i Tealaya- noksanlık isnad etmeye yol açar. Onun için O'nu vasf ederken dedim ki: “O, bir çok kimselerin mükemmel olarak kabul ettiği veya sandığı vasıflardan münezzehtir”. Çünkü o insanlar, önce kendilerine bakıp niteliklerini tanıdılar. Tabiî ki, bu nitelikler içinde mükemmel olanı mevcud olduğu gibi noksan olanlar da mevcuddur. Onlar, ilim, kudret, duyma, görme, konuşma, irade gibi vasıflarını mânalarının hizasına koyarak “işte bu kemâl sıfatlardır” dediler. Kendilerine göre, cehalet, acizlik, körlük, sağırlık, dilsizlik gibi noksan olan sıfatlan da mânalarının hizasına koyarak noksan saydılar. Sonra Allah'ı övmek istedikleri zaman kendi ölçüleri dahilindeki mükemmel sıfatlarla tavsif ettiler ve noksan sıfatlardan tenzih ettiler. Oysa Allah kendi nefislerinde kemâl sıfatlar olarak tanıdıkları sıfatlardan da, kendi haklarında noksan kabul ettikleri sıfatlardan da münezzeh ve müberradır. Hattâ yaratıklar için tasavvur ve tahayyül edilen her türlü sıfatlardan da münezzehtir. Çünkü O, onların hiç birine benzemez, hiç bir şey de O'na menend olamaz! Bu konuya dalma ve izah etme olmasaydı zaten bu konuya girmezdim, teeddüp ederdim. Bunu, mukaddimeler bölümlerindeki dördüncü bölümde gayet açık olarak izah ettim, tekrarına lüzum görmüyorum..