Gazali Dönemi: İslam Devletine Etkisi

İmam-ı Gazali'nin yaşadığı devirde İslam âleminde siyasi ve fikri bakımdan büyük bir kargaşalık hüküm sürüyordu. Bağdat’ta Abbasi halifelerinin hakimiyeti zayıflamaya yüz tutmuştu. Bunun yanında Büyük Selçuklu Devleti'nin sınırları genişliyor ve nüfuzu artıyordu. İmam-ı Gazali, bu devletin ünlü hükümdarları Tuğrul Beyin, Alp Arslan’ın ve Melik Şah'ın devirlerini yaşadı. Melik Şahın ünlü veziri Nizamülmülk, hem savaş meydanlarında zaferler kazanıyor, hem de o zamanın parlak ilim ocakları olan İslam üniversitelerini açıyordu. İmam-ı Gazali 23 yaşındayken doğuda Hasan Sabbah ve adamları, iktidarın vazgeçilmez dayanağı olan sunni otoriteyi yıkmak gayesi ile İsmailiyye düsturunu yaymaya çalışıyorlardı. Mısır’da Şii Fatımi Hanedanı çökmeye başlamış, Avrupa’da ise Endülüs İslam Devleti gerilemeye yüz tutmuştu. Mukaddes toprakları Müslümanlardan almak için ilk Haçlı seferleri de İmam-ı Gazali zamanında başlamıştı. Bunlardan birincisi olan Haçlı seferine katılan Haçlılar, Anadolu Selçuklu Hükümdarı I. Kılıç Arslan’ın üstün gayretlerine rağmen 200 binden 40-50 bine düşmek pahasına da olsa, Anadolu’yu geçmiş, Torosları aşmış, Antakya’yı ve bir yıl sonra da Kudüs’ü ele geçirmişlerdi (1096) .

İslam âlemindeki bu siyasi karışıklıkların yanında iktidarın en temel dayanağı olan sunni anlayışa ilişkin gerçekleri ortaya çıkaran güçlü muhalif söylemler de vardı. Bunun yanında ortadoğu coğrafyasındaki iktidarı ve zenginliği ele geçirmek isteyen gruplar, halk arasında meşruiyet kazanmak gayesi ile farklı islami anlayışlar ve disiplinlerden faydalanmak çabasındaydılar. Aklı temel alarak gerçek islam anlayışını günyüzüne çıkarma iddiasındaki muhaliflerin çabaları iktidarın şiddetle dayandığı bağnaz sunni ideolojiye yönelik inancı hızla sarsmaya başlamıştı. Bu muhalifler, felsefe, tarih, coğrafya, tıp, matematik anlatan kitapları okuyarak öğrendikleriyle İslamı ve 'yaradanı', iktidarın ve onun Gazali gibi önemli hizmetkarlarının engelleme çabalarına rağmen halka anlatabilmeye başlamış, Kur’an-ı Kerim'in âyetlerinin manasını farklı yorum yöntemleri ile açıklamaya çalkışan Bâtıniler ve Mutezile ile diğer fırkalar iktidarı elinde bulunduran sınıfların şekil verdiği İslam anlayışına muhalif bir tutumla şekilci olmayan bir islamı savunmuşlardı. Böylece, İslam tarihinin en yoğun düşünsel-felsefi dönemi yaşanmaya başlandı; Ömer Hayyam, İbn-i Sina, Farabi, İbn-i Haldun gibi önemli islam düşünürleri bu dönemde yaşadı. Bu yoğun düşünsel dönemde, iktidar yanlısı bir anlayışla muhalifler ile aynı düşünsel seviyede mücadele edebileceği umulan iktidar kalemlerinin başında, İmam-ı Gazali geliyordu.

O, bir taraftan sunni anlayışta talebeler yetiştirdi, bir taraftan da muhalif fırkaların muhalif inançlarını çürütme çabasındaki kitaplar yazdı. Üç yüz binden fazla hadis-i şerifi ravileriyle ezbere bildiği ve Hüccetül-İslam adıyla meşhur olan İmam-ı Gazali, İslamın yirmi temel ilmi ile bunların yardımcıları olan müsbet ilimlerde de söz sahibiydi.